Vượt ra khỏi những trang sách và các tranh luận không hồi kết, các xu hướng triết học đương đại đang ngày càng gần gũi với đời sống hơn và sinh động hơn. Bầu không khí triết học ngày nay có nhiều điểm chung với triết học Hy Lạp cổ đại, khi triết học xuất phát từ đời sống và có ảnh hưởng sâu sắc tới đời sống.

Ghi chép cổ nhất về cuộc đời của các triết gia Hy Lạp

Cuốn sách Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng của Diogenes Laertius (thế kỷ thứ III), là tài liệu cổ xưa nhất hiện còn về các trường phái và câu chuyện của các triết gia Hy Lạp cổ đại.

Nhiều nghiên cứu và tác phẩm triết học phương Tây hiện đại đã tham khảo tác phẩm này khi bàn về triết học Hy Lạp, và đặc biệt, hai triết gia Đức nổi tiếng là Arthur Schopenhauer và Friedrich Nieztches đều chịu ảnh hưởng từ các câu truyện triết học được đề cập trong tác phẩm. Tác phẩm đã được dịch từ bản tiếng Anh bởi dịch giả Nguyễn Thanh Xuân và được Book Hunter liên kết Nhà xuất bản Đà Nẵng ấn hành.

Cho đến nay, có rất ít tư liệu về Diogenes Laertius, các nhà nghiên cứu văn bản chỉ có thể xác định rằng ông sống trong triều đại của Alexander Severus (222–235) và những người kế vị ông. Tên của ông, "Laertius Diogenes" hoặc "Diogenes Laertius", có nguồn gốc không chắc chắn. Có thể ông xuất thân từ một thị trấn nào đó, như Laerte ở Caria hoặc Cilicia, hoặc có tổ tiên được bảo trợ bởi gia đình Laërtii của La Mã. Một giả thuyết khác cho rằng tên "Laertius" là một biệt danh để phân biệt ông với những người khác cùng tên Diogenes.

Người ta không thể xác định được quê hương của ông cũng như trường phái triết học mà ông theo đuổi. Từ văn bản của cuốn sách, ta có thể thấy rằng ông không hoàn toàn thể hiện thái độ tôn sùng với bất cứ trường phái triết học nào, dẫu đôi chỗ thể hiện thiện cảm với một số triết gia như Socrates, Aristotle, Diogenes Khuyển Nho, Pyrrho, Epicurus… Toàn bộ công trình tập trung khai thác các tư liệu tiểu sử và tóm lược các điểm trọng yếu trong triết học của các triết gia, cùng các tranh luận đương thời xoay quanh.

Thông qua các câu chuyện về cuộc đời và triết lý của những triết gia, tác phẩm cho thấy sự đấu tranh không ngừng nghỉ của con người để giành lấy tự do tư tưởng và khẳng định vai trò của lý trí trong việc xây dựng một xã hội hạnh phúc và khai phóng.

Tác phẩm gốc được chia thành 10 quyển với trình tự như sau: Quyển I bàn về 7 hiền nhân được tôn vinh như những triết gia đầu tiên của thế giới Hy Lạp, trong đó có các nhân vật mà độc giả Việt đã rất quen thuộc như Thales, Solon…

Quyển II bàn về Socrates và những người thừa kế tư tưởng của ông. Quyển III và IV bàn về Plato và phái Academy (Hàn lâm) mà ông sáng lập cùng rất nhiều khiếm khuyết trong tư tưởng của ông.

Quyển V bàn về Aristotle và trường phái triết học của ông được tổ chức ở Lyceum cùng những triết gia kế thừa. Quyển VI bàn về các triết gia phái Khuyển Nho với tư tưởng phóng khoáng và thế tục nhưng khổ hạnh với đại diện nổi tiếng nhất là Diogenes xứ Sinope.

Quyển VII bàn về phái Khắc Kỷ do Zeno xứ Citium sáng lập. Từ quyển VIII đến quyển X, các độc giả có thể hiểu hơn về các trường phái triết học La Mã mà nổi bật nhất là hai phái do Pythagore và Epicurus khởi phát.

Tái hiện “Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng” thời Hy Lạp cổ đại

Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng không chỉ tái hiện cuộc sống và tư tưởng của các triết gia Hy Lạp cổ đại, mà còn khắc họa rõ nét sự chuyển dịch xã hội từ các tư tưởng thần quyền chuyên chế sang tư tưởng triết học tự do và lý trí.

Tác phẩm này ghi lại cách mà triết học dần dần thay thế các hệ tư tưởng tôn giáo cứng nhắc, mở ra một kỷ nguyên mới nơi con người bắt đầu đặt câu hỏi và tìm kiếm sự thật thông qua lý trí và quan sát. Điều này phản ánh sự phát triển của tư duy con người, từ chỗ chấp nhận những chân lý tuyệt đối do các thần linh ban phát, đến việc khám phá và hiểu biết thế giới dựa trên các nguyên tắc khoa học và triết học.

Không giống triết học phương Tây hiện đại được ghi chép lại thành sách với những cuộc tranh luận thầm lặng, các triết gia Hy Lạp và La Mã cổ đại biểu hiện triết học của mình qua nhiều hình thức sinh động như diễn thuyết, đối đáp, và ứng xử hàng ngày...

Họ không chỉ đơn thuần viết sách hay tiểu luận mà còn trực tiếp tham gia vào cuộc sống xã hội, dạy học, tư vấn cho các quân vương, viết kịch và tham gia vào các cuộc tranh luận công khai.

Các triết gia như Socrates, Plato, Aristotle thường tổ chức các buổi đối thoại mở, nơi họ không ngại thách thức các niềm tin và giá trị thông thường của công chúng.

Thông qua các buổi diễn thuyết và tranh luận này, họ không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn kích thích tư duy phản biện và khuyến khích sự thay đổi xã hội dựa trên lý trí và đạo đức. Những triết gia này tin rằng triết học không chỉ là một môn học lý thuyết mà còn là một phương pháp sống, một cách để cải thiện cả cá nhân và cộng đồng.

Họ thường đóng vai trò là người cố vấn cho các nhà lãnh đạo như trường hợp Thales, Aristotle, Zeno xứ Citium…, thậm chí còn là những nhà lãnh đạo của thành bang như trường hợp Solon, và chẳng quản ngại cầm quân đánh trận như Socrates và Xenophon…

Họ tin rằng thông qua việc đối đầu với những tư tưởng gây trì trệ xã hội và không ngại đặt câu hỏi, con người có thể tiến gần hơn đến sự thật và đạt được cuộc sống tốt đẹp hơn. Đây là một trong những đặc điểm nổi bật của triết học cổ đại, nơi triết học không chỉ tồn tại trong các tác phẩm viết mà còn sống động trong mọi khía cạnh của đời sống hàng ngày.

Bên cạnh đó, ta có thể tìm thấy tinh thần triết học tương đồng với tư tưởng Lão - Trang ở phái Khuyển Nho mà đại diện nổi tiếng nhất là Diogenes và phái Khoái Lạc của Epicurus. Phái Khuyển Nho, với triết lý sống giản dị, tự do khỏi các ràng buộc xã hội và vật chất, gợi nhớ đến tư tưởng vô vi của Lão Tử và Trang Tử.

Các triết gia Khuyển Nho như Diogenes tin rằng hạnh phúc thực sự đạt được khi con người sống hòa hợp với tự nhiên, không bị chi phối bởi các ham muốn và quy ước xã hội. Tương tự, phái Khoái Lạc của Epicurus cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tìm kiếm sự thanh thản và an nhiên như các bậc Đạo gia nương náu nơi bóng mát của Đạo. Epicurus dạy rằng niềm vui lớn nhất đến từ sự thanh tịnh của tâm hồn, sự tự tại và sự thoát ly khỏi nỗi sợ hãi và ham muốn vô độ.

Khi so sánh rộng hơn, ta có thể thấy nhiều tương đồng giữa triết học Hy Lạp cổ đại thời kỳ Bách gia chư tử tại thế giới Á Đông, khi triết học không chỉ là tư tưởng mà còn là một lối sống. Các triết gia không chỉ mang đến những triết lý sâu sắc về nhân sinh và xã hội mà còn định hình cách sống và hành xử của con người trong xã hội, tham gia vào cuộc sống hàng ngày, giảng dạy, tư vấn cho các nhà lãnh đạo, và trực tiếp đối thoại với công chúng... Cả hai truyền thống triết học từ hai nền văn minh rực rỡ đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc áp dụng triết lý vào đời sống thực tiễn.

Bài viết của nhà văn, dịch giả Hà Thủy Nguyên, được gửi từ email "ha...hn@gmail.com"

Ngành giáo dục Mỹ có thuật ngữ "Big Three" dành cho 3 trường đại học: Harvard, Yale và Princeton. Cụm từ Big Three bắt nguồn từ những năm 1880, khi 3 trường này thống trị các giải bóng đá khuôn khổ các trường đại học Mỹ.

Năm 1906, 3 trường này thành lập một hiệp hội thể thao để chính thức hóa một cuộc thi bóng đá 3 bên. Thỏa thuận này còn xuất hiện trước Ivy League (nhóm 8 trường có thế mạnh về học tập, có đóng góp lớn cho xã hội) gần 1 thế kỷ. Ngày nay, thuật ngữ này được sử dụng để chỉ mức độ tương đương về uy tín, truyền thống, tinh hoa, ưu thế về học thuật và trí tuệ liên kết của 3 trường này.

Thiên đường học thuật

Được thành lập năm 1746 ở Princeton, bang New Jersey với tên gọi ban đầu Cao đẳng New Jersey, Princeton là cơ sở giáo dục đại học lâu đời thứ 4 tại Mỹ và là một trong 9 trường cao đẳng thuộc địa được thành lập trước Cách mạng Mỹ (1765-1783).

Princeton được chuyển đến thành phố Newark vào năm 1747, và 9 năm sau đến địa điểm hiện tại, chính thức trở thành đại học vào năm 1896 rồi được đổi tên thành Đại học Princeton. Đây luôn là một trong những trường đại học được xếp hạng cao nhất trên thế giới. 

Đại học Princeton được quản lý bởi các hội đồng ủy thác và có khoản tài trợ trị giá 37,7 tỷ USD - khoản tài trợ lớn nhất bình quân trên mỗi học sinh ở Mỹ. Princeton cung cấp chương trình giảng dạy đại học và sau đại học với các ngành nhân văn, khoa học xã hội, khoa học tự nhiên và kỹ thuật cho khoảng 8.500 sinh viên trong khuôn viên chính rộng 600 mẫu Anh (2,4km2).

Trường có hơn 500 tổ chức sinh viên. Đội thể thao của trường, Princeton Tigers, đã giành được nhiều danh hiệu, nhiều sinh viên và cựu sinh viên tham dự Thế vận hội Olympics. Ngoài ra, Đại học Princeton nổi tiếng với hệ thống thư viện có hơn 11 triệu đầu sách. 

Cái nôi đào tạo tinh hoa nước Mỹ

Tính đến tháng 10/2021, 75 người đoạt giải Nobel, 16 người đoạt huy chương Fields (của Hiệp hội Toán học quốc tế) và 16 người đoạt giải thưởng Turing (của Hiệp hội Khoa học máy tính) liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp với Đại học Princeton với tư cách là cựu sinh viên, giảng viên hoặc nhà nghiên cứu.

Ngoài ra, Princeton có liên kết với 21 người được trao huân chương Khoa học quốc gia, 5 người được trao Giải thưởng toán học Abel, 11 người được nhận huân chương Nhân văn quốc gia, 215 học giả Rhodes (giải thưởng quốc tế sau đại học dành cho sinh viên Mỹ theo học tại Đại học Oxford) và 137 học giả Marshall (học bổng sau đại học dành cho "những người Mỹ trẻ tuổi nổi bật về trí tuệ và những nhà lãnh đạo tương lai của Mỹ" theo học tại Anh).

2 Tổng thống Mỹ, 12 thẩm phán Tòa án Tối cao Mỹ, nhiều "ông trùm" truyền thông và người đứng đầu các ngành công nghiệp cũng như các nguyên thủ quốc gia nước ngoài góp mặt trong danh sách nhóm cựu sinh viên của Princeton. Nhiều thành viên của Quốc hội và nội các Mỹ, bao gồm 8 Bộ trưởng Ngoại giao, 3 Bộ trưởng Quốc phòng và 2 Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân là cựu sinh viên Princeton.

Bảo Huy

Thành công của Hillbilly Elegy là kết quả không ngờ đối với HarperCollins. Ảnh: Bloomberg.

Khi biên tập viên trưởng của Harper, Tim Duggan, mua bản quyền cuốn sách này năm 2013, không ai nghĩ nó sẽ ăn khách như vậy, thậm chí được chuyển thể thành phim được đề cử giải Oscar.

Eloise, người làm việc tại phòng biên tập của HarperCollins năm 2016, cho biết: “Chúng tôi sốc và kinh ngạc khi thấy mình đã có cuốn sách này, cuốn sách hoàn toàn phù hợp với điều giới tinh hoa đang tìm kiếm. Một cuốn hồi ký có thể giải thích cho họ biết điều gì nhiều người dân nước Mỹ đang trải qua mà trước đây họ chưa từng nghĩ đến”.

Sức ép lớn của năm bầu cử

Việc Hillbilly Elegyvà Vance trở nên nổi tiếng nhờ liên quan đến Donald Trump vào năm 2016 là một ví dụ điển hình về cách mùa bầu cử ảnh hưởng đến ngành xuất bản. Cứ mỗi bốn năm, cuộc bầu cử Mỹ lại nuốt trọn sự chú ý của toàn xã hội và không để không gian nào cho những điều gì khác. Trong khi giới xuất bản không thể dựa vào những cuốn sách bất ngờ như Hillbilly Elegyđể duy trì hoạt động, họ phải tìm ra chiến lược chắc chắn của riêng mình để sinh tồn.

Trong mùa bầu cử, sách phi hư cấu chắc chắn bị ảnh hưởng nặng nề nhất khi toàn xã hội tập trung hoàn toàn vào chính trường. Priscilla Painton, Phó chủ tịch kiêm Tổng biên tập tại Simon & Schuster, xác nhận rằng bà đã lên lịch ra mắt cho những cuốn sách nổi tiếng năm 2024 trong danh sách của mình, như Something Lost, Something Gaincủa Hillary Clinton (ra mắt ngày 17/9), The Art of Powercủa Nancy Pelosi (ra mắt ngày 6/8) và War của Bob Woodward (ra mắt ngày 15/10), liền kề với cuộc bầu cử năm 2024. Bà cũng chuyển hoàn toàn những cuốn sách phi chính trị ra khỏi khoảng thời gian này.

Một chuyên gia quảng cáo sách kỳ cựu chia sẻ: “Trừ khi bạn đang làm việc với một tác giả phi hư cấu có lượng người hâm mộ trung thành và lâu năm, chẳng hạn như Erik Larson hoặc Malcom Gladwell, nếu không thì mùa bầu cử là lúc không ai muốn ra sách”.

Pilar Queen, một đại diện văn học tại United Talent Agency, người đã làm việc với nhiều nhà văn chính trị bao gồm Mary Trump, Brian Stelter và Molly Jong-Fast, cho biết: “Tôi không nhớ rõ lần cuối cùng tôi đại diện cho một cuốn sách phi hư cấu được xuất bản vào mùa thu bầu cử mà không liên quan gì đến chính trị là khi nào. Nhưng tôi vẫn nhớ rõ cảm giác khó khăn ra sao để thu hút sự chú ý nếu cuốn sách không nói gì về những khoảnh khắc quan trọng của đất nước”.

Tracy, một chuyên gia quảng cáo sách độc lập đã dành tám năm làm việc tại Big Five (năm nhà xuất bản lớn nhất: Penguin Random House, HarperCollins, Simon & Schuster, Macmillan và Hachette) cũng cho biết: “Trước đây, tình trạng này chỉ giới hạn ở mùa thu và chúng tôi có thể dự báo và lập kế hoạch xuất bản phù hợp với nó. Nhưng giờ đây, chính trị thống trị tin tức trong suốt cả năm diễn ra cuộc bầu cử”.

Canh bạc có lãi?

Những yếu tố trên chính là lý do các nhà xuất bản quan tâm hơn đến sách chính trị trong cả năm bầu cử. Họ sẵn sàng đẩy tiến độ xuất bản nhanh nhất có thể với những cuốn sách này.

Những tác phẩm chính trị xuất hiện vào năm bầu cử 2020 bao gồm hồi ký cựu luật sư của Trump là Michael Cohen, Disloyal(mua được bản quyền ngày 13/8, xuất bản ngày 8/9), hay American Crisiscủa thống đốc New York lúc bấy giờ là Andrew Cuomo (công bố bản thoả thuận mua bản quyền ngày 18/8, xuất bản ngày 13/10).

Skyhorse tập trung vào cuốn sách của bà Melania Trump. Ảnh: The Esquire.

Schmidt, người đã làm việc tại nhà xuất bản Skyhorse khi xuất bản hồi ký của Cohen, cho biết bà đã thấy một cuốn sách chuyển từ bản thảo chưa biên tập sang in ấn chỉ trong vòng tám tuần. Bà nói: “Thông thường, một đại diện hoặc luật sư sẽ liên hệ với nhà xuất bản để cho họ biết rằng một người có địa vị chính trị cao có một cuốn sách.

Sau đó, giám đốc xuất bản sẽ nói chuyện với giám đốc biên tập để tìm hiểu ​​của họ. Họ sẽ xem lịch xuất bản để xem họ có thể đưa nó vào đâu và sau đó hỏi giám đốc bán hàng để biết ý kiến ​​ về số lượng bản mà họ nghĩ rằng có thể xuất bản. Nếu các con số khả thi, dự án sẽ là một cuốn sách khủng và đơn vị tiếp thị sẽ sắp xếp lại mọi thứ để phù hợp với nó. Đây luôn là một canh bạc, nhưng thường là một canh bạc có lãi”.

Canh bạc lớn của Skyhorse trong mùa bầu cử năm nay là cuốn hồi ký đầu tay của cựu Đệ nhất phu nhân Melania (xuất bản ngày 8/10), rất nhanh sau khi công bố thoả thuận xuất bản ngày 25/7, cùng ngày ông Trump công bố ra mắt một cuốn sách ảnh mới với một nhà xuất bản khác.

Bìa của Melania là màu đen trơn với chữ màu trắng, trong khi bìa của Donald là bức ảnh ông giơ cao nắm đấm sau khi bị trúng đạn vào tai. Cuốn sách của ông Trump thậm chí được xuất bản chỉ 12 ngày sau khi được công bố.

Những chiến lược này đã mang lại hiệu quả. Trong danh sách, 9/15 cuốn sách phi hư cấu bìa cứng ăn khách của tờ New York Timesngày 29/9, chưa đầy hai tháng trước cuộc bầu cử là những cuốn sách chính trị, ví dụ Confronting the Presidentscủa Bill O’Reilly và Martin Dugard (vị trí số 1), Lovely Onecủa Thẩm phán Tòa án Tối cao Ketanji Brown Jackson (số 4) và Who Could Ever Love Youcủa Mary L. Trump (số 5). Còn sách của Melania lọt vào Top 20 sách ăn khách của Amazon.

Trong thời điểm nước Mỹ đang chìm trong lo lắng và bối rối, nhiều người không chỉ tìm kiếm câu trả lời về thực tại mà còn tìm sự chia sẻ cảm xúc. Và họ phần nào thấy điều đó trong các cuốn sách, điều được chuẩn bị sẵn sàng cho họ vào mỗi mùa bầu cử.

Đọc được sách hay, hãy gửi review cho Tri Thức - Znews

Bạn đọc được một cuốn sách hay, bạn muốn chia sẻ những cảm nhận, những lý do mà người khác nên đọc cuốn sách đó, hãy viết review và gửi về cho chúng tôi. Tri Thức - Znews mở chuyên mục “Cuốn sách tôi đọc”, là diễn đàn để chia sẻ review sách do bạn đọc gửi đến qua Email: books@znews.vn. Bài viết cần gửi kèm ảnh chụp cuốn sách, tên tác giả, số điện thoại.

Trân trọng.