Vượt ra khỏi những trang sách và các tranh luận không hồi kết, các xu hướng triết học đương đại đang ngày càng gần gũi với đời sống hơn và sinh động hơn. Bầu không khí triết học ngày nay có nhiều điểm chung với triết học Hy Lạp cổ đại, khi triết học xuất phát từ đời sống và có ảnh hưởng sâu sắc tới đời sống.

Ghi chép cổ nhất về cuộc đời của các triết gia Hy Lạp

Cuốn sách Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng của Diogenes Laertius (thế kỷ thứ III), là tài liệu cổ xưa nhất hiện còn về các trường phái và câu chuyện của các triết gia Hy Lạp cổ đại.

Nhiều nghiên cứu và tác phẩm triết học phương Tây hiện đại đã tham khảo tác phẩm này khi bàn về triết học Hy Lạp, và đặc biệt, hai triết gia Đức nổi tiếng là Arthur Schopenhauer và Friedrich Nieztches đều chịu ảnh hưởng từ các câu truyện triết học được đề cập trong tác phẩm. Tác phẩm đã được dịch từ bản tiếng Anh bởi dịch giả Nguyễn Thanh Xuân và được Book Hunter liên kết Nhà xuất bản Đà Nẵng ấn hành.

Cho đến nay, có rất ít tư liệu về Diogenes Laertius, các nhà nghiên cứu văn bản chỉ có thể xác định rằng ông sống trong triều đại của Alexander Severus (222–235) và những người kế vị ông. Tên của ông, "Laertius Diogenes" hoặc "Diogenes Laertius", có nguồn gốc không chắc chắn. Có thể ông xuất thân từ một thị trấn nào đó, như Laerte ở Caria hoặc Cilicia, hoặc có tổ tiên được bảo trợ bởi gia đình Laërtii của La Mã. Một giả thuyết khác cho rằng tên "Laertius" là một biệt danh để phân biệt ông với những người khác cùng tên Diogenes.

Người ta không thể xác định được quê hương của ông cũng như trường phái triết học mà ông theo đuổi. Từ văn bản của cuốn sách, ta có thể thấy rằng ông không hoàn toàn thể hiện thái độ tôn sùng với bất cứ trường phái triết học nào, dẫu đôi chỗ thể hiện thiện cảm với một số triết gia như Socrates, Aristotle, Diogenes Khuyển Nho, Pyrrho, Epicurus… Toàn bộ công trình tập trung khai thác các tư liệu tiểu sử và tóm lược các điểm trọng yếu trong triết học của các triết gia, cùng các tranh luận đương thời xoay quanh.

Thông qua các câu chuyện về cuộc đời và triết lý của những triết gia, tác phẩm cho thấy sự đấu tranh không ngừng nghỉ của con người để giành lấy tự do tư tưởng và khẳng định vai trò của lý trí trong việc xây dựng một xã hội hạnh phúc và khai phóng.

Tác phẩm gốc được chia thành 10 quyển với trình tự như sau: Quyển I bàn về 7 hiền nhân được tôn vinh như những triết gia đầu tiên của thế giới Hy Lạp, trong đó có các nhân vật mà độc giả Việt đã rất quen thuộc như Thales, Solon…

Quyển II bàn về Socrates và những người thừa kế tư tưởng của ông. Quyển III và IV bàn về Plato và phái Academy (Hàn lâm) mà ông sáng lập cùng rất nhiều khiếm khuyết trong tư tưởng của ông.

Quyển V bàn về Aristotle và trường phái triết học của ông được tổ chức ở Lyceum cùng những triết gia kế thừa. Quyển VI bàn về các triết gia phái Khuyển Nho với tư tưởng phóng khoáng và thế tục nhưng khổ hạnh với đại diện nổi tiếng nhất là Diogenes xứ Sinope.

Quyển VII bàn về phái Khắc Kỷ do Zeno xứ Citium sáng lập. Từ quyển VIII đến quyển X, các độc giả có thể hiểu hơn về các trường phái triết học La Mã mà nổi bật nhất là hai phái do Pythagore và Epicurus khởi phát.

Tái hiện “Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng” thời Hy Lạp cổ đại

Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng không chỉ tái hiện cuộc sống và tư tưởng của các triết gia Hy Lạp cổ đại, mà còn khắc họa rõ nét sự chuyển dịch xã hội từ các tư tưởng thần quyền chuyên chế sang tư tưởng triết học tự do và lý trí.

Tác phẩm này ghi lại cách mà triết học dần dần thay thế các hệ tư tưởng tôn giáo cứng nhắc, mở ra một kỷ nguyên mới nơi con người bắt đầu đặt câu hỏi và tìm kiếm sự thật thông qua lý trí và quan sát. Điều này phản ánh sự phát triển của tư duy con người, từ chỗ chấp nhận những chân lý tuyệt đối do các thần linh ban phát, đến việc khám phá và hiểu biết thế giới dựa trên các nguyên tắc khoa học và triết học.

Không giống triết học phương Tây hiện đại được ghi chép lại thành sách với những cuộc tranh luận thầm lặng, các triết gia Hy Lạp và La Mã cổ đại biểu hiện triết học của mình qua nhiều hình thức sinh động như diễn thuyết, đối đáp, và ứng xử hàng ngày...

Họ không chỉ đơn thuần viết sách hay tiểu luận mà còn trực tiếp tham gia vào cuộc sống xã hội, dạy học, tư vấn cho các quân vương, viết kịch và tham gia vào các cuộc tranh luận công khai.

Các triết gia như Socrates, Plato, Aristotle thường tổ chức các buổi đối thoại mở, nơi họ không ngại thách thức các niềm tin và giá trị thông thường của công chúng.

Thông qua các buổi diễn thuyết và tranh luận này, họ không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn kích thích tư duy phản biện và khuyến khích sự thay đổi xã hội dựa trên lý trí và đạo đức. Những triết gia này tin rằng triết học không chỉ là một môn học lý thuyết mà còn là một phương pháp sống, một cách để cải thiện cả cá nhân và cộng đồng.

Họ thường đóng vai trò là người cố vấn cho các nhà lãnh đạo như trường hợp Thales, Aristotle, Zeno xứ Citium…, thậm chí còn là những nhà lãnh đạo của thành bang như trường hợp Solon, và chẳng quản ngại cầm quân đánh trận như Socrates và Xenophon…

Họ tin rằng thông qua việc đối đầu với những tư tưởng gây trì trệ xã hội và không ngại đặt câu hỏi, con người có thể tiến gần hơn đến sự thật và đạt được cuộc sống tốt đẹp hơn. Đây là một trong những đặc điểm nổi bật của triết học cổ đại, nơi triết học không chỉ tồn tại trong các tác phẩm viết mà còn sống động trong mọi khía cạnh của đời sống hàng ngày.

Bên cạnh đó, ta có thể tìm thấy tinh thần triết học tương đồng với tư tưởng Lão - Trang ở phái Khuyển Nho mà đại diện nổi tiếng nhất là Diogenes và phái Khoái Lạc của Epicurus. Phái Khuyển Nho, với triết lý sống giản dị, tự do khỏi các ràng buộc xã hội và vật chất, gợi nhớ đến tư tưởng vô vi của Lão Tử và Trang Tử.

Các triết gia Khuyển Nho như Diogenes tin rằng hạnh phúc thực sự đạt được khi con người sống hòa hợp với tự nhiên, không bị chi phối bởi các ham muốn và quy ước xã hội. Tương tự, phái Khoái Lạc của Epicurus cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tìm kiếm sự thanh thản và an nhiên như các bậc Đạo gia nương náu nơi bóng mát của Đạo. Epicurus dạy rằng niềm vui lớn nhất đến từ sự thanh tịnh của tâm hồn, sự tự tại và sự thoát ly khỏi nỗi sợ hãi và ham muốn vô độ.

Khi so sánh rộng hơn, ta có thể thấy nhiều tương đồng giữa triết học Hy Lạp cổ đại thời kỳ Bách gia chư tử tại thế giới Á Đông, khi triết học không chỉ là tư tưởng mà còn là một lối sống. Các triết gia không chỉ mang đến những triết lý sâu sắc về nhân sinh và xã hội mà còn định hình cách sống và hành xử của con người trong xã hội, tham gia vào cuộc sống hàng ngày, giảng dạy, tư vấn cho các nhà lãnh đạo, và trực tiếp đối thoại với công chúng... Cả hai truyền thống triết học từ hai nền văn minh rực rỡ đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc áp dụng triết lý vào đời sống thực tiễn.

Bài viết của nhà văn, dịch giả Hà Thủy Nguyên, được gửi từ email "[email protected]"

Chúng ta từng nghe rất nhiều lần, một cánh cửa này đóng lại, sẽ có một cánh cửa khác mở ra, một cơ hội mới sẽ chờ ta bên kia cánh cửa. Khi tôi đã dùng cuộc đời ở phiên bản 32, tôi nhận ra không có cánh cửa nào đóng hay mở, cũng không có con đường nào rõ rõ ràng ràng. Những mô tả tượng hình về cuộc đời để ta hình dung những ý tưởng siêu hình trở thành dạng vật chất cho dễ hiểu.

Cuộc đời không dễ hiểu như vậy. Trưởng thành, không được vẽ nên sẵn trên một tấm thảm như ta vốn nghĩ. Bác sĩ M. Scott Peck chia cuộc đời thành 4 giai đoạn trưởng thành: kỷ luật, tình yêu, tôn giáo và tâm linh. Mỗi giai đoạn có nghĩa khác nhau. Mỗi người cần vượt qua những định kiến trong lòng mình để tiến đến sự thư thả bình yên.

Nếu một giai đoạn nào đó mình bị tổn thương, mình tìm cách lẩn trốn, chối bỏ, thì nó sẽ thành cái gai trong mắt, cái dằm trong tim, làm mình đau đớn. Mình e ngại hành xử tự tin, tự nhiên, và đôi lúc mình không thể yêu thương bình thường với người cùng đồng hành.

Nhưng vì sao ta lẩn trốn thay vì đối mặt với sự khó khăn khi trưởng thành?

Chúng ta cần đồng ý với nhau rằng, không phải ai cũng có điều kiện và hoàn cảnh thuận lợi để có thể đương đầu với giông bão. Đôi lúc chúng ta bất lực trước những gì diễn ra khi không có trong tay đầy đủ tinh thần, vũ khí, trí tuệ. Vậy thì chúng ta cần làm gì để có thể bình an cất bước, vững tin đối mặt trước những biến cố trong đời?

Bác sĩ Peck đã nhắc đến một phương pháp của thời đại, đó là tham gia trị liệu tâm lý. Kì thực, đây cũng là tiến trình bình thường trong quá trình phát triển giá trị tinh thần. Ngành Tâm lý học được thành lập vào năm 1879. Rồi mãi đến tận những những năm 1970 ở Mỹ, người Mỹ mới bắt đầu tinh tế hơn về mặt tâm lý và tinh thần. Ngành Tâm lý học vẫn là một ngành khá non trẻ, và đối với hầu hết anh chị ở Việt Nam, sẽ chưa thể hiểu được vì sao mình cần đi trị liệu tâm lý.

"Tham gia tâm lý trị liệu chính là một trong những hành động trái với bản năng tự nhiên, nhưng đồng thời cũng lại rất văn minh, con người. Nói trái với bản năng, là vì trong quá trình trị liệu, ta lựa chọn đặt bản thân mình vào một vị trí dễ tổn thương và sẵn sàng đón nhận thử thách, phân tích, thậm chí là soi xét những điều sâu kín nhất, và ta còn phải trả tiền cho điều đó!

[...] Mọi người không tham gia tâm lý trị liệu thường không phải do thiếu tiền, mà vì họ sợ, ngay tới các bác sĩ tâm lý cũng e ngại khi phải dấn thân vào tiến trình này, dù đáng lẽ họ phải là tấm gương tiên phong mới phải. Mặc khác, chúng ta thương gọi những ai phải trị liệu tâm lý là "bệnh nhân" (dù họ chỉ mới đến trung tâm hoặc phòng khám, còn chưa được tiếp nhận vào khoa tâm thần) và liên tưởng đến sự yếu đuối". - Trích dẫn trong sách trang 57.

Có thể thấy, vì chưa hiểu rõ nên chúng ta sẽ có tâm lý theo đám đông. Bài trừ, e ngại những gì mới mẻ, chỉ khi nào tìm được ai đó, đám đông nào đó đồng ý cho phép bạn làm, bạn mới dám thử.

Những thuật ngữ tâm lý như "trị liệu", "chữa lành", "chuyển hóa", "trầm cảm" đã bị dùng lạm phát trên mạng xã hội, vô hình chung cũng gây áp lực và gây hiểu lầm đến những người đang thực sự cần. Chúng ta cần đối diện với những vấn đề sâu sắc bên trong mình, và cũng cần người có chuyên môn hỗ trợ tinh thần những khi yếu đuối. Không phải ai cũng may mắn có được người thân trong nhà, có sự kiên nhẫn, có lòng bao dung cho tất cả những vấn đề của ta. Thậm chí, ngay cả chuyên gia tư vấn tâm lý, họ cũng sẽ có vấn đề riêng, và họ cũng cần một ai đó đi trước, kiên nhẫn và bao dung hơn để hỗ trợ.

Hành trình trưởng thành luôn là một hành trình vượt khó, cái khó ở đây không phải là túng thiếu, thất tình, phá sản. Cái khó ở đây là ta để quá khứ được ngủ yên, phải gỡ từng định kiến bên trong ta, đặt gánh nặng xuống, để hành trang đến tương lai của ta được nhẹ nhõm hơn, và vì thế ta an vui và hạnh phúc hơn.

Bài viết của độc giả Mai Đồng, được gửi từ email "[email protected]".